آشنایی با سرگذشت شاهنامه شاه طهماسب

شما چقدر با شاهنامه شاه طهماسب آشنا هستید؟؟؟ بله درست است در زمان شاه طهماسب نسخه‌ای از شاهنامه فردوسی تهیه شد که به شاهنامه شاه طهماسب یا شاهنامه طهماسبی معروف شد و می‌خواهم برایتان از سرگذشت و ویژگی‌های آن بگویم.

در این هزار سال که از سرایش شاهنامه فردوسی می‌گذرد، شکوه و شوکت این کتاب پر گوهر باعث شده تا خوشنویسان و نگارگران و کتابت‌گران زیادی دست به تهیه‌ی آثاری بزنند تا قدرت خود را از طریق این اشعار به رخ بکشند.

شاهنامه ی فردوسی در زمان پادشاهی شاه طهماسب نیز مورد توجه بوده و نگارگران و خوش‌نویسان از آن نسخه‌ای تهیه کرده‌اند. شاهنامه ی فردوسی که از آن پس، شاهنامه ی شاه طهماسب نیز نام گرفت، مهم‌ترین و پر آوازه‌ترین شاهنامه است. این شاهنامه که از همان ابتدا مایه‌ی فخر ایرانیان بوده، سرگذشتی دارد که شنیدن آن خالی از لطف نیست.

شاه طهماسب شاه آینده هرات

جمعی از دانشجویان ادبیات که برای کند و کاو در این شاهنامه به موزه‌ی هنرهای معاصر رفته‌اند راهنما توضیح می‌دهد که:

شاه اسماعیل صفوی در سده‌ی ده قمری به کتابت و تصویرگری نسخه‌ای از شاهنامه ی طهماسب خردسال فرمان داد. در آن سال‌ها شاه طهماسب، شاه آینده در هرات بود و با فرهنگ و هنر آن‌جا داشت خو می‌گرفت. همین امر سبب شد که شاهنامه‌ی مذکور را که به سبک تبریزی بود، نپسندد و دستور توقف آن را دهد. شاه اسماعیل در سال ۹۳۰ قمری درگذشت و شاه طهماسب به مدت ده سال برجای پدر نشست سپس دستور تهیه‌ی شاهنامه را داد.

نزدیک پانزده نقاش، دو خوشنویس، دو مذهب، جدولکش و کاغذساز گرد هم آمدند و شاهنامه که حاوی ۲۵۸ مجلس نقاشی، یک سرلوح مزدوج مرصع، یک نعل شمسه و صدها کتیبه و آرایه‌ی دیگر بود، با خط نستعلیق مزین‌اش نمودند. سرپرستی این کار ابتدا با سلطان محمد سپس با میرمصور و از آن زمان تا پایان با آقامیرک اصفهانی بود.

*کتابت و نگارگری: کتابت و فن‌آوری دستی و سنتی تولید نسخ خطیست که شامل: تذهیب، خطاطی، جدول‌کشی و صحافی است.

نقد شاهنامه شاه طهماسب 

سپس کارشناس هنری افزود:

حضور کمال الدین بهزاد موجب شد تا تصاویر شاهنامه ی طهماسبی ترکیبی از دو مکتب نقاشی ایران یعنی ترکمان تبریز و هرات تیموری باشد. طریقه ی کار به این صورت بود که ابتدا استادی طراز اول طرح کلی را میریخته و دستیارانی اجزا را تکمیل می‌کرده‌اند.

این شاهنامه‌ی یکتا، دارای رنگ‌های شاد، تند و گرمایه، ترکیب‌بندی ایستا است و توجه به به معماری و عناصر آن در مکتب هرات با هم آمیخته شد و به تعادلی آرمانی انجامید. رنگ‌های آبی، سبز، اخرایی و قرمز، درخت‌های پیچان بر شکوه آن افزود. وجه قابل توجه این آثار، پرسپکتیو مقامی‌ست. پرسپکتیو مقامی، متعلق به ایران و نوعی از پرسپکتیو است که تمامی وجوه در یک سطح قرار دارد و تمام روایت در یک قاب در یک پلان قرار می‌گیرند. از این رو نقاشی دارای بعد نمی‌شود. همچنین افرادی که مقام بالایی دارند بزرگ‌تر از همه ترسیم می‌شوند و افرادی با مقام پایین‌تر، کوچک‌تر.

*مکتب ترکمان تبریز: زمان سلطنت سلطان یعقوب آق قویونلو.

*: مکتب هرات تیموری: مکتب هرات یکی از سبک های نگارگری ایرانی در زمان تیموریان و زمامداری شاهرخ در هرات است.

*پرسپکتیو مقامی: نوعی از پرسپکتیو است  که هنرمند با توجه به شخصیت سوژه یا اهمیت موضوع فضای بیشتری برای آن در نظر می گیرد که ساده ترین نوع ژرف نمایی ست.

سرنوشت شاهنامه شاه طهماسب

راهنما ادامه داد:

کتاب تا اوایل قرن بیستم میلادی در کتابخانه‌ی سلطان عثمانی بود تا آنکه در این ایام فردی به اسم بارون ادموند دو روچیلد آن را به نحوی نامعلوم به دست آورد و در سال ۱۹۰۳ در نمایشگاه هنرهای تزئینی پاریس به نمایش گذارد. پس از او مجموعه‌دار آمریکایی که آرتور هوتن نام داشت این اثر را خریداری کرد. شاهنامه تا سال ۱۹۷۰ کامل بود اما هوتن نسخه‌ها را اوراق کرد و به جهت رهایی مشکلات مالیاتی ۷۶ مجلس آن را به موزه‌ی متروپلتین نیویورک اهدا کرد. از آن میان فقط یک نگاره برای موزه‌ی رضا عباسی تهران خریداری شد.

هوتن باقی اوراق را به گالری‌داران خصوصی فروخت. از مجموع ۲۵۸ نقاشی نزد وارث هوتن باقی ماند که فروش آن را به ایران پیشنهاد کردند. پس از مذاکرات مفصل در سال ۱۳۷۲ که مرحوم دکتر حسن حبیبی در آن نقشی اساسی داشت. قرار بر این شد که باقی مانده‌ی شاهنامه‌ی طهماسبی با ۳ اثر از دکونیگ معاوضه شود.

پس از چهار قرن طول کشید تا پاره‌ای از این گوهر ملی به وطن خود بازگردد. دریغ که این شاهنامه بر اثر کوته فکری از هم گسست و بخشی از آن بر باد رفت.

اگر علاقه‌مند به هنر هستید توصیه می‌کنیم یادداشت‌های هنر را از دست ندهید.

برای مطالعه یادداشت‌های دیگر از مریم رضایی می‌توانید از این صفحه دنبال کنید.

لطفاً به این یادداشت امتیاز بدهید.